Jemi mbledhur sot, më 10 Dhjetor, për të përkujtuar një ngjarje historike që shënoi një kthesë të rëndësishme në fatet e kësaj treve dhe mbarë kombit shqiptar. Në mes të stuhive të Luftës së Parë Botërore, kur Europa ishte përfshirë nga një konflikt i paprecedentë, Korça u bë skenë e një modeli politik dhe kulturor të rrallë: krijimi i Krahinës Autonome, një gur themeli i vetëqeverisjes shqiptare, i cili do të linte gjurmë të pashlyeshme në ndërgjegjen kombëtare.
Data 10 Dhjetor 1916 shënon nënshkrimin e Protokollit që shpallte Krahinën Autonome të Korçës – një akt i guximshëm politik, diplomatik dhe shoqëror, i cili lindi në kushtet kur Shqipëria ende nuk ishte konsoliduar plotësisht si shtet dhe kur trysnitë territoriale e gjeopolitike kërcënonin identitetin e saj. Pikërisht atëherë, kur fuqitë e mëdha rishkruanin hartat e Europës, kjo trevë me tradita të lashta kulturore dhe arsimore gjeti forcë dhe kurajë për të dalë përpara, për të ofruar një model administrimi, rendi, arsimi dhe mbrojtjeje të interesave kombëtare.
Protokolli i 10 Dhjetorit, i realizuar nëpërmjet negociatave të kujdesshme mes përfaqësuesve të popullsisë vendase dhe komandës ushtarake franceze, konkretisht nën drejtimin e Kolonel Dekoenit, nuk ishte thjesht një dokument teknik. Ai krijoi një kornizë qeverisëse të re: një këshill vendor të zgjedhur nga vetë banorët, një xhandarmëri shqiptare, gjykata vendase, shkolla kombëtare, një sistem komunikimi dhe simbolika shtetërore, si flamuri, monedha dhe pulla postare. I gjithë ky ansambël institucionesh i dha krahinës një fizionomi shtetërore shqiptare, në një kohë kur tokat tona qenë ende arenë interesash të huaja. Nga një këndvështrim më i gjerë, kjo ishte një fitore konceptuale: ajo mbrojti idenë se shqiptarët, edhe nën trysni ekstreme, ishin të aftë të organizonin jetën publike në përputhje me interesat e tyre kombëtare.
Pikërisht në këtë moment historik spikat figura e Themistokli Gërmenjit, një personalitet me përvojë në lëvizjen kombëtare, i aftë të harmonizonte trimërinë në fushëbetejë me zgjuarsinë diplomatike. Gërmenji ndërtoi ura komunikimi me forcat franceze, duke i bindur se Krahinës së Korçës i duhej hapësirë vetëqeverisëse, ndërkohë që frenoi ambiciet e fqinjëve që synonin tjetërsimin e kësaj zone strategjike. Nën udhëheqjen e tij, u krijua një rend shoqëror ku arsimimi në gjuhën shqipe u bë prioritet, ku popullsia fitoi një zë në menaxhimin e jetës së përditshme dhe ku simbolet kombëtare morën peshë ligjore e shpirtërore.
Sot, ne përkujtojmë me respekt të thellë dhe mirënjohje Themistokli Gërmenjin dhe shokët e tij të luftës: Rafail Adhamin, Kostandin Nockën, Nikolla Vangjelin, Vasil Singjelin, Vasil Kondin, Llambro Mborjen, Thimi Calen, Shaqir Shabanin, Tefik Rushitin, Hysen Dishnicen, Emin Rakipin, Qani Dishnicen, Sali Babanin, Haki Mborjen, Petro Harizin, Faik Dishnicën dhe shumë të tjerë! Këta burra u bënë simbol i guximit, vendosmërisë dhe përkushtimit për një Korçë dhe një Shqipëri më të mirë.
Mes tyre sot dua të veçoj Qamil Panaritin, i cili erdhi nga një familje me traditë patriotike në fshatin Panarit. Qysh në rini, Panariti iu përkushtua luftës për pavarësi dhe bashkëpunoi me personalitete të Rilindjes Shqiptare. Si drejtor policie në Bilisht dhe më pas në Korçë, ai luftoi për përhapjen e arsimit shqip, përdorimin e gjuhës amtare në administratë dhe mbajtjen lart të flamurit kombëtar. Kontributi i tij në ngritjen e një administrate të pastër kombëtare, sidomos në një periudhë të vështirë, meriton vëmendje të posaçme. Fatkeqësisht, ashtu si Gërmenji, edhe Panariti përfundoi viktimë e intrigave ndërkombëtare, duke u arrestuar e dënuar padrejtësisht dhe duke humbur jetën larg atdheut.
Edhe pse në kohë lufte, këta atdhetarë dhe qindra qytetarë të thjeshtë krijuan një model, ku identiteti shqiptar u vendos në epiqendër. Ishte koha kur duhej bindur Komanda Franceze për legjitimitetin e aspiratave shqiptare, kur duhej frenuar influenca greke, kur duhej garantuar një ekuilibër midis komuniteteve fetare dhe shtresave shoqërore.
Vetëqeverisja e Korçës tregoi se edhe në çaste të turbullta, një trevë shqiptare mund të marrë në dorë fatin e vet, të organizojë administratë lokale funksionale dhe të përcaktojë rregullat e jetës shoqërore. Rendi që lindi atëherë u mbështet në nevojat e popullsisë vendase, larg presioneve të huaja. Në atë kohë, shkollat e huaja që synonin helenizimin u mbyllën, ndërsa u hapën shkolla në gjuhën shqipe, duke i dhënë brezave të ardhshëm një mundësi për të mësuar historinë, kulturën dhe vlerat e kombit të tyre. U vendosën sisteme për furnizim me ushqim, u krijuan kartmonedha vendase – qoftë edhe për një kohë të shkurtër – për të treguar se edhe në sferën monetare mund të kishte sovranitet. Xhandarmëria shqiptare mbronte jetën dhe pasurinë e banorëve, duke ushtruar autoritet në emër të ligjit shqiptar, pa u anuar nga feja apo gjendja shoqërore.
Kjo periudhë e lavdishme, megjithatë, nuk zgjati sa do të dëshironim. Në shkurt të vitit 1918, nën presionin e ndryshimeve strategjike në fushën ndërkombëtare, francezët abroguan protokollin. Pavarësisht kësaj, modeli i Krahinës Autonome të Korçës nuk u zbeh. Ai la pas një mësim të çmuar: aspirata për vetëqeverisje, liri, arsim dhe zhvillim shoqëror e ekonomik nuk është iluzion, por një mundësi reale, e cila, në çastin e duhur, mund të marrë formë konkrete.
Sot, pas më shumë se një shekulli, kur reflektojmë mbi atë 10 Dhjetor të 1916-ës, mund të marrim frymëzim e mësim të freskët. Shqipëria tashmë është një shtet i pavarur, me institucione të konsoliduara, në një rrugëtim te pershpejtuar drejt integrimit europian. Por ende na duhet mençuri, këmbëngulje dhe vendosmëri për të përballuar sfidat e sotme. Historia na tregon se ne nuk jemi një komb pa traditë shtetformuese; përkundrazi, qysh herët kemi treguar aftësinë për të ndërtuar institucione ligjore e arsimore, për të respektuar flamurin tonë dhe për të kultivuar kulturën kombëtare.
Le t’i përdorim mësimet e asaj kohe si një busull morale dhe politike. Të përpiqemi për një demokraci më të fortë, për arsim më cilësor, për një shoqëri civile më aktive dhe bashkëpunim më të gjerë rajonal. Të mirepresim integrimin, por ta lidhim hapjen tonë europiane me ruajtjen e vlerave kombëtare, familjare dhe identitetin tonë.
Ky përvjetor është një ftesë për reflektim, për ta shndërruar kujtimin e të parëve tanë në energji për të ndërtuar të ardhmen. Nëse ata, në kushtet më të vështira, gjetën forcën për të lindur një oaz vetëqeverisjeje, rendi dhe arsimi, ne, sot, mund të sigurojmë që ky trashëgim të zhvillohet e të forcohet, duke ushqyer vlerat kombëtare dhe duke forcuar themelet e një shteti modern.
Le ta perdorim këtë kujtim si një frymëzim që na çon drejt një Shqipërie edhe më të zhvilluar, më të drejtë dhe më të arsimuar. Le të kujtojmë me nderim Themistokli Gërmenjin, Qamil Panaritin dhe gjithë burrat e gratë e asaj kohe, që e kthyen Korçën në një simbol krenarie kombëtare. Ky është mesazhi që na vjen nga ajo e Diel e kthjellët, plot diell, e 10 Dhjetorit 1916, një mesazh që nga thellësia e historisë na udhëzon për të ardhmen.
Rroftë Korça!
Rroftë Shqipëria!
